زمان تقریبی مطالعه: 23 دقیقه
 

باز (عرفان)




باز نماد بخت، شرف و همت عالی می‌باشد. ازینرو، گاهی در مقابل جانوران پست یا شوم آورده می‌شود.
[۱] محمد بن موسی دمیری، حیوة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۵۴، قاهره ۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
[۲] ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، چاپ رحیم عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۳] محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، ج۱، ص۱۶۸، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۴] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۲۱۵، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۵] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۸۵، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۶] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۶۰۱ ـ ۶۰۲، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۷] ، مصلح بن عبدالله سعدی، ج۱، ص۶۹۱، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۸] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۲۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۹] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۴۲، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۱۰] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۸۰۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۱۱] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۸۳۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۱۲] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۸۶۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۱۳] شمس الدین محمد حافظ، دیوان، ج۱، ص۳۴۶، چاپ قزوینی و غنی، تهران ۱۳۶۸ ش.
در بُندَهِش، حکمت آفرینش باز سپید، نابودی مار پردار ـ که موجب مرگ مردم می‌شود ـ است.
[۱۴] بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ج۱، ص۹۹، ترجمه مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۱۵] (گردآوری) فرنبغ دادگی، ترجمه مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۹ ش.



۱ - جایگاه باز در میان جانوران


و این امر، باز را، که به منزله فرّه کیانی است، در مقابل سایة اهریمنی مار قرار می‌دهد. همچنین باز، شاه جانوران گوشتخوار و همدم و مختص پادشاهان تلقی شده است. در نظر عامه، دیدن باز در خواب، بر سلطنت و امارت، دلالت دارد.
[۱۶] محمد بن موسی دمیری، حیوة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۵۷، قاهره ۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.

صاحب نوروزنامه می‌گوید: پادشاهان دیدار آن را به فال نیک دارند و گفته اند: چون باز بسهولت بر دست پادشاه نشیند و روی سوی او کند، دلیل آن است که پادشاه به ولایتی نو دست یابد؛ و چون هنگام برخاستن سر فرود آرد و سپس سر بر دارد، دلیل بر ضعف کار مُلک باشد؛ و چون به آسمان بسیار نگرد، دل‌مشغولی پدید آید؛ و اگر میان دو باز در شکارگاه جنگ واقع شود، دشمنی نو پدیدار گردد.
[۱۷] عمر بن ابراهیم خیام، نوروزنامه، ج۱، ص۶۷ ـ ۶۸، چاپ علی حصوری، تهران ۱۳۵۷ ش.


۲ - باز در ادب فارسی


در ادب فارسی، نخجیر کار محتشمان به شمار رفته و گفته شده است که شاهان با باز و چرغ و شاهین ـ دو نوع دیگر از باز ـ و نیز یوز و سگ شکار می‌کردند.
[۱۸] ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، چاپ رحیم عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۱۹] ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، چاپ رحیم عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۲۰] ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، چاپ رحیم عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۲۱] ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، چاپ رحیم عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۲۲] کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس نامه، ج۱، ص۹۵، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۴ ش.
عنصرالمعالی پادشاهان را در نخجیر باز دو گونه دانسته است: ملوک خراسان که باز را به دست خود نپرانند، و ملوک عراق که آن را به دست خود پرانند؛ و توصیه می‌کند که پادشاه یک باز را دوبار نباید بپراند.
[۲۳] کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس نامه، ج۱، ص۹۵، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۴ ش.
تربیت خاصّ باز نیز در ادب فارسی مطرح است: پس از صید، چشمان آن را می‌دوزند تا با عادات پیشین خود بیگانه شود و به جایگاه جدید خود و بازدار خوگیرد، و بر اثر ریاضت و چشم دوختن از تعلقات، شایسته دست سلطان شود.
[۲۴] مجدود بن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۱۵۹، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ ش.
[۲۵] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۱۴۸، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۲۶] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۵۱۹، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۲۷] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۵۶۱، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.


۳ - تعابیر دیگر باز


قدما انواع این پرنده را باز، زرق، باشه (باشق)، بیدق، صقر (چرغ، چرخ) دانسته و تنها ماده آن را باز خوانده‌اند که در صید، قدرت و جسارت بیشتری از نر خود دارد و کمتر بیمار می‌شود.
[۲۸] محمد بن محمود طوسی، عجایب المخلوقات، ج۱، ص۵۱۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۵ ش.
[۲۹] زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص۳۵۹، بیروت (بی تا).
[۳۰] محمد بن موسی دمیری، حیوة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۵۳ـ ۱۵۴، قاهره ۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
نیز گفته اند: بهترین نوع باز آن است که فراخ چشم، سرخ چشم، تیز چشم، دراز گردن، سینه پهن، سخت گوشت، کم پر، سیاه ناخن، قوی انگشت و سبز پای باشد.
[۳۱] محمد بن موسی دمیری، حیوة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۵۴، قاهره ۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
[۳۲] عمربن ابراهیم خیام، نوروزنامه، ج۱، ص۶۹، چاپ علی حصوری، تهران ۱۳۵۷ ش.
همچنین باز سپید را، از نظر سهولت ریاضت و قدرت جسمانی، بهترین نوع این پرنده دانسته اند.
[۳۳] محمد بن محمود طوسی، عجایب المخلوقات، ج۱، ص۵۲۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۵ ش.
[۳۴] زکری بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص۳۵۹، بیروت (بی تا).
[۳۵] عمربن ابراهیم خیام، نوروزنامه، ج۱، ص۶۹، چاپ علی حصوری، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۳۶] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۱، ص۴۰۲،بیت ۲۷۸۸، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۳۷] مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۴۲، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۳۸] شمس الدین محمد حافظ، دیوان، ج۱، ص۲۱۵، چاپ قزوینی و غنی، تهران ۱۳۶۸ ش.
در نظر آنان، باز موجودی است مضطرب، گرم مزاج، کم طاقت در برابر تشنگی، سبکبال، تیز پرواز، وفادار، زیرک، تیزبین، متکبر، تنگ خُلق، و نیز دارای صفات شاهانه ای چون بزرگمنشی، نازکی و پاکیزگی.
[۳۹] محمد بن محمود طوسی، عجایب المخلوقات، ج۱، ص۵۲۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۵ ش.
[۴۰] محمد بن موسی دمیری، حیوة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۵۴، قاهره ۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
[۴۱] عمر بن ابراهیم خیام، نوروزنامه، ج۱، ص۶۷، چاپ علی حصوری، تهران ۱۳۵۷ ش.


۴ - باز در تعابیر عرفانی


در برخی از آثار عرفانی، باز تمثیل روح و نفس ناطقه است و عرفا آن را سالکی اسیر زندان تن دانسته‌اند که با ریاضت، سلوک، چشم دوختن از تعلقات و به یاری پیر یا عقل فعال (عقل دهم)، باید قفس تن را بشکند و به عالم مثال اعلا عروج کند
[۴۲] اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۱، ص۱۲۰۲، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۵ش.
[۴۳] علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ص ۲۵۳ ـ ۲۵۴، چاپ ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
[۴۴] محمدبن محمد غزالی، کیمیای سعادت، ج۲، ص۲۲، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۴۵] مجدودبن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۱۵۹ ـ ۱۶۰، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ ش.
[۴۶] محمدبن ابراهیم عطار، منطق الطیر، ج۱، ص۴۲، چاپ محمد جواد مشکور، تبریز (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
[۴۷] محمدبن ابراهیم عطار، منطق الطیر، ج۱، ص۴۵، چاپ محمد جواد مشکور، تبریز (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
[۴۸] محمدبن ابراهیم عطار، منطق الطیر، ج۱، ص۶۳ ـ ۶۴، چاپ محمد جواد مشکور، تبریز (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
[۴۹] عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۹۹، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۵۰] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، ج۲، ص۴۳۴ ـ ۴۳۵، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۵۱] جعفر سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۳۷۶، تهران ۱۳۶۲ ـ ۱۳۶۳ ش.
ازاینرو سالک باید از راه ریاضت، نفس ناطقه انسانی را بر نفس حیوانی غلبه دهد؛ و چون مخلوق با خالق سنخیت و مجانست ندارد، باید وجود و صفات او در ذات حق فانی شود.
[۵۲] اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۱، ص۲۲۶ ـ ۲۲۷، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۵ش.
[۵۳] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۱، ص۳۱۰،بیت ۱۱۷۰ ـ ۱۱۷۳، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۵۴] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۱۵۷، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۵۵] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۲۲۵، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۵۶] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۲۴۸، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۵۷] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۲۴۹، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۵۸] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۴۲، تهران ۱۳۶۴ ش.
همچنین در عرفان، نواختن طبل در مراحل تربیت باز به نواختن طبل قیامت برای وصول به حق تعبیر شده است که مولانا آن را ندای «إِرجعی» و فنا در ذات حق دانسته است.
[۵۹] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۱، ص۳۱۰،بیت ۱۱۶۸ ـ ۱۱۶۹، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۶۰] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۳، ص۳۲۹،بیت ۹۷۵، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۶۱] جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۱۱۲۸، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
[۶۲] احمدبن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج۱۰، ص۳۱۱، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
این رمز نزد عرفا به معنای مرگ ارادی و مردن پیش از مرگ طبیعی یا فنا در ذات حق به طریق کشف و شهود است
[۶۳] مجدود بن آدم سنایی، ج۱، ص۲۷،بیت ۴۱۹، دیوان حکیم سنایی، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ ش.
[۶۴] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۱، ص۱۱۶،بیت ۱۹۰۹ ـ ۱۹۱۰، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۶۵] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون،ج ۲، ص ۳۵۹، بیت ۱۳۷۲ چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.


۵ - تماثیل باز به نفس


به گفته قزوینی،
[۶۶] زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص۳۵۹، بیروت (بی تا).
که از انواع مختلف باز تنها ماده آن را باز دانسته است، می‌توان گفت: تمثیل باز به نفس ـ که مؤنث مجازی است ـ و تشبیه بازدار به پیر یا عقل فعّال نشان دهنده حالت انفعالی نفس و تأثیرپذیری آن در برابر عقل فعال است. ابن بابویه نیز در ذکر نام «علی» گفته است که این نام نزد فارسیان مترداف «حبتر» یعنی باز شکاری است
[۶۷] ابن بابویه، معانی الاخبار، ج۱، ص۶۰، قم ۱۳۶۱ ش.
و این نکته گویای علوّ مقام باز و رفعت شأن اوست.
از میان آثار حکمای اشراقی، در عقل سرخِ سهروردی، باز به نفس تمثیل شده است: بازی که به اسارت صیادان قضا و قدر درآمده است با استفاده از غفلت موکلان (حواس ظاهر و حواس باطن)، به صحرا (عالم علوی) می‌گریزد و در آن‌جا بر اثر ریاضت و چشم دوختن از تعلقات و، درنتیجه، تحققِ منِ ملکوتی خویش، با پیر یا عقل فعال دیدار می‌کند ـ عقل فعال به منزله نوری است که از ذات خداوند و عقول مجرده ساطع، و به شرط استعداد، بر نفس اشراق می‌شود تا آن را شایسته وصال کند.
[۶۸] یحیی بن حبش سهروردی، عقل سرخ، ج۱، ص۱ ـ ۴، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۶۹] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۱۶۵، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۷۰] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۲۶۷، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۷۱] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۱۸، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۷۲] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۲۵، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۷۳] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۲۸، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۷۴] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۹۱، تهران ۱۳۶۴ ش.

تمثیل روح و نفس به مرغی که در قفس تن اسیر شده در ادبیات سابقه طولانی دارد. کهنترین سابقه این تمثیل در هند باستان بوده که در کلیله و دمنه (باب الحمامة المطوقة) بازتاب یافته است. در یونان باستان نیز پارمنیدس در مقدمه کتاب خود، «در راه حقیقت»، داستان پرواز روح را نقل کرده است. سپس افلاطون در مکالمه «فایدروس»، تمثیلی نظیر داستان مرغان آورده است؛ با این تفاوت که در آن‌جا روح به ارّابه ران و اسب بالدار تشبیه شده است.
[۷۵] محمد بن محمد غزالی، کیمیای سعادت، ج۱، ص۶، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۱ ش.
در فرهنگ اسلامی، ابن سینا نخستین کسی است که تمثیل روح به مرغ را در رسالة الطیر و «قصیده عینیّه» خود مطرح کرده است. در رسالة الطّیر امام محمد غزّالی، داستان مرغان احمد غزّالی، حدیقه سنایی، عبهرالعاشقین روزبهان بقلی، منطق الطیّر عطار، مثنوی مولانا و غزلیات شمس، شعر حافظ و دیگران، تمثیل روح به مرغ و تن به قفس فراوان دیده می‌شود.
[۷۶] محمدحسن فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ج۱، ص۳۳۶، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۷۷] محمدحسن فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ج۱، ص۳۴۵، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۷۸] محمد بن محمد غزالی، کیمیای سعادت، ج۱، ص۵ ـ ۱۱، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۷۹] تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۵۱ ـ ۳۵۳، تهران ۱۳۶۴ ش.

مصریان و یونانیان باستان باز را مقدس می‌شمردند، به حدی که اگر کسی سهواً آن را می‌کشت مرتکب گناه بزرگی می‌شد؛ اما قوم یهود، به متابعت از شریعت خود، آن را از حیوانات نجس می‌دانستند.
[۸۰] جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، ج۱، ص۱۵۸، تهران ۱۳۴۹ ش.


۶ - فهرست منابع


(۱) ابن بابویه، معانی الاخبار، قم ۱۳۶۱ ش.
(۲) ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، چاپ رحیم عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۳) بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ترجمه مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۴) تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۵) شمس الدین محمد حافظ، دیوان، چاپ قزوینی و غنی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۶) عمر بن ابراهیم خیام، نوروزنامه، چاپ علی حصوری، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۷) محمد بن موسی دمیری، حیوة الحیوان الکبری، قاهره ۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
(۸) جعفر سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، تهران ۱۳۶۲ ـ ۱۳۶۳ ش.
(۹) مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۱۰) مجدودبن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۱۱) مجدود بن آدم سنایی، دیوان حکیم سنایی، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ ش.
(۱۲) یحیی بن حبش سهروردی، عقل سرخ، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۳) محمد بن محمود طوسی، عجایب المخلوقات، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۵ ش.
(۱۴) محمد بن ابراهیم عطار، منطق الطیر، چاپ محمد جواد مشکور، تبریز (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
(۱۵) کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس نامه، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۱۶) احمد بن محمدغزالی، داستان مرغان: متن فارسی رسالة الطیر خواجه احمد غزالی، چاپ نصرالله پورجوادی، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۱۷) محمد بن محمد غزالی، کیمیای سعادت، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۸) محمدحسن فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۱۹) زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، بیروت (بی تا).
(۲۰) کلیله و دمنه، چاپ الیاس خلیل زخریا، بیروت ۱۹۸۳.
(۲۱) محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۲۲) اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۵ش.
(۲۳) جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۲۴) جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲۵) احمد بن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
(۲۶) عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
(۲۷) جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۲۸) علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، چاپ ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.

۷ - پانویس

 
۱. ↑ محمد بن موسی دمیری، حیوة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۵۴، قاهره ۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
۲. ↑ ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، چاپ رحیم عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
۳. ↑ محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، ج۱، ص۱۶۸، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶ ش.
۴. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۲۱۵، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۵. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۸۵، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۶. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۶۰۱ ـ ۶۰۲، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۷. ↑ ، مصلح بن عبدالله سعدی، ج۱، ص۶۹۱، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۸. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۲۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۹. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۴۲، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۱۰. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۸۰۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۱۱. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۸۳۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۱۲. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۸۶۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۱۳. ↑ شمس الدین محمد حافظ، دیوان، ج۱، ص۳۴۶، چاپ قزوینی و غنی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۴. ↑ بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ج۱، ص۹۹، ترجمه مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۵. ↑ (گردآوری) فرنبغ دادگی، ترجمه مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۶. ↑ محمد بن موسی دمیری، حیوة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۵۷، قاهره ۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
۱۷. ↑ عمر بن ابراهیم خیام، نوروزنامه، ج۱، ص۶۷ ـ ۶۸، چاپ علی حصوری، تهران ۱۳۵۷ ش.
۱۸. ↑ ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، چاپ رحیم عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
۱۹. ↑ ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، چاپ رحیم عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
۲۰. ↑ ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، چاپ رحیم عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
۲۱. ↑ ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، چاپ رحیم عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
۲۲. ↑ کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس نامه، ج۱، ص۹۵، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۴ ش.
۲۳. ↑ کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس نامه، ج۱، ص۹۵، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۴ ش.
۲۴. ↑ مجدود بن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۱۵۹، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ ش.
۲۵. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۱۴۸، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۲۶. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۵۱۹، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۲۷. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۵۶۱، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۲۸. ↑ محمد بن محمود طوسی، عجایب المخلوقات، ج۱، ص۵۱۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۵ ش.
۲۹. ↑ زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص۳۵۹، بیروت (بی تا).
۳۰. ↑ محمد بن موسی دمیری، حیوة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۵۳ـ ۱۵۴، قاهره ۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
۳۱. ↑ محمد بن موسی دمیری، حیوة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۵۴، قاهره ۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
۳۲. ↑ عمربن ابراهیم خیام، نوروزنامه، ج۱، ص۶۹، چاپ علی حصوری، تهران ۱۳۵۷ ش.
۳۳. ↑ محمد بن محمود طوسی، عجایب المخلوقات، ج۱، ص۵۲۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۵ ش.
۳۴. ↑ زکری بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص۳۵۹، بیروت (بی تا).
۳۵. ↑ عمربن ابراهیم خیام، نوروزنامه، ج۱، ص۶۹، چاپ علی حصوری، تهران ۱۳۵۷ ش.
۳۶. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۱، ص۴۰۲،بیت ۲۷۸۸، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳۷. ↑ مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۴۲، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۳۸. ↑ شمس الدین محمد حافظ، دیوان، ج۱، ص۲۱۵، چاپ قزوینی و غنی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳۹. ↑ محمد بن محمود طوسی، عجایب المخلوقات، ج۱، ص۵۲۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۵ ش.
۴۰. ↑ محمد بن موسی دمیری، حیوة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۵۴، قاهره ۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
۴۱. ↑ عمر بن ابراهیم خیام، نوروزنامه، ج۱، ص۶۷، چاپ علی حصوری، تهران ۱۳۵۷ ش.
۴۲. ↑ اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۱، ص۱۲۰۲، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۵ش.
۴۳. ↑ علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ص ۲۵۳ ـ ۲۵۴، چاپ ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
۴۴. ↑ محمدبن محمد غزالی، کیمیای سعادت، ج۲، ص۲۲، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۱ ش.
۴۵. ↑ مجدودبن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۱۵۹ ـ ۱۶۰، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ ش.
۴۶. ↑ محمدبن ابراهیم عطار، منطق الطیر، ج۱، ص۴۲، چاپ محمد جواد مشکور، تبریز (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۴۷. ↑ محمدبن ابراهیم عطار، منطق الطیر، ج۱، ص۴۵، چاپ محمد جواد مشکور، تبریز (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۴۸. ↑ محمدبن ابراهیم عطار، منطق الطیر، ج۱، ص۶۳ ـ ۶۴، چاپ محمد جواد مشکور، تبریز (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۴۹. ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۹۹، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
۵۰. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، ج۲، ص۴۳۴ ـ ۴۳۵، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵۱. ↑ جعفر سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۳۷۶، تهران ۱۳۶۲ ـ ۱۳۶۳ ش.
۵۲. ↑ اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۱، ص۲۲۶ ـ ۲۲۷، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۵ش.
۵۳. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۱، ص۳۱۰،بیت ۱۱۷۰ ـ ۱۱۷۳، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵۴. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۱۵۷، تهران ۱۳۶۴ ش.
۵۵. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۲۲۵، تهران ۱۳۶۴ ش.
۵۶. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۲۴۸، تهران ۱۳۶۴ ش.
۵۷. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۲۴۹، تهران ۱۳۶۴ ش.
۵۸. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۴۲، تهران ۱۳۶۴ ش.
۵۹. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۱، ص۳۱۰،بیت ۱۱۶۸ ـ ۱۱۶۹، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶۰. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۳، ص۳۲۹،بیت ۹۷۵، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶۱. ↑ جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۱۱۲۸، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
۶۲. ↑ احمدبن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج۱۰، ص۳۱۱، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
۶۳. ↑ مجدود بن آدم سنایی، ج۱، ص۲۷،بیت ۴۱۹، دیوان حکیم سنایی، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ ش.
۶۴. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۱، ص۱۱۶،بیت ۱۹۰۹ ـ ۱۹۱۰، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶۵. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون،ج ۲، ص ۳۵۹، بیت ۱۳۷۲ چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶۶. ↑ زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص۳۵۹، بیروت (بی تا).
۶۷. ↑ ابن بابویه، معانی الاخبار، ج۱، ص۶۰، قم ۱۳۶۱ ش.
۶۸. ↑ یحیی بن حبش سهروردی، عقل سرخ، ج۱، ص۱ ـ ۴، تهران ۱۳۶۱ ش.
۶۹. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۱۶۵، تهران ۱۳۶۴ ش.
۷۰. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۲۶۷، تهران ۱۳۶۴ ش.
۷۱. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۱۸، تهران ۱۳۶۴ ش.
۷۲. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۲۵، تهران ۱۳۶۴ ش.
۷۳. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۲۸، تهران ۱۳۶۴ ش.
۷۴. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۹۱، تهران ۱۳۶۴ ش.
۷۵. ↑ محمد بن محمد غزالی، کیمیای سعادت، ج۱، ص۶، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۱ ش.
۷۶. ↑ محمدحسن فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ج۱، ص۳۳۶، تهران ۱۳۵۳ ش.
۷۷. ↑ محمدحسن فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ج۱، ص۳۴۵، تهران ۱۳۵۳ ش.
۷۸. ↑ محمد بن محمد غزالی، کیمیای سعادت، ج۱، ص۵ ـ ۱۱، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۱ ش.
۷۹. ↑ تقی پورنامداریان، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن سینا و سهروردی، ج۱، ص۳۵۱ ـ ۳۵۳، تهران ۱۳۶۴ ش.
۸۰. ↑ جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، ج۱، ص۱۵۸، تهران ۱۳۴۹ ش.


۸ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باز در عرفان»، شماره۱۸۰.    


رده‌های این صفحه : اصطلاحات عرفانی | عرفان




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.